Τέταρτη εβδομάδα Νηστειών
και Κυριακή οσίου Ιωάννου της Κλίμακος
Η τετάρτη εβδομάδα που ευρίσκεται στο μέσον της Νηστείας φωτίζεται από την παρουσία του Τιμίου Σταυρού, τον οποίο μνημονεύουν αδιάκοπα οι ακολουθίες αυτών των ημερών. «Μέσον διιπεύοντες σήμερον, ἡμερῶν τῆς ἐγκρατείας, τῇ δυνάμει τοῦ Σταυροῦ, τὸν ἐν τοῦτῳ ὑψωθέντα, μέσον γῆς ὡς κραταιὸν καὶ Θεὸν δοξολογήσωμεν…».
Ο τίμιος Σταυρός αυτές τις ημέρες ευρίσκεται στο προσκυνητάρι για προσκύνημα υπό των πιστών. «Σήμερον τὸν Σταυρὸν τοῦ Κυρίου προσκυνοῦντες, βοήσωμεν: “Χαῖρε ζωῆς ξύλον, ἅδου καθαιρέτα, Χαῖρε χαρὰ κόσμου, φθορᾶς ἀναιρέτα, Χαῖρε ὁ τοὺς δαίμονας σκορπίζων τῇ δυνάμει σου”…».
Μαζί με την τιμή του Σταυρού μνημονεύεται αυτή την εβδομάδα και η παραβολή του Τελώνου και του Φαρισαίου, που μας υπενθυμίζει πάλι τον κίνδυνο της υπερηφανείας και την μεγάλη ωφέλεια της ταπεινώσεως. Τα αμαρτωλά έργα που εκάναμε είναι πάντοτε μία αφορμή ταπεινώσεως και κραυγής με τον τελώνη: «Ἀτενίσαι τὰ ὄμματα εἰς οὐρανὸν οὐ τολμῶ ὁ τάλας ἐγώ, ἐκ τῶν πονηρῶν μου πράξεων…» (Εσπερινός της Κυριακής).
«Τοῖς πάθεσι δουλώσας τῆς ψυχῆς μου τὸ ἀξίωμα, κτηνώδης ἐγενόμην, καὶ οὐκ ἰσχύω ἀτενίσαι πρὸς σὲ Ὕψιστε, ἀλλὰ κάτω νενευκὼς Χριστέ, ὡς ὁ Τελώνης, δέομαι κραυγάζων σοι: ὁ Θεὸς ἱλάσθητί μου καὶ σῶσον με» (Εσπερινός της Παρασκευής).
Αλλά ο Χριστός μας εδίδαξε, περισσότερο από το παράδειγμα του Τελώνου, την ταπείνωση με την ίδια την ταπεινωμένη ζωή Του. Γι’ αυτό: «Παρὰ Κυρίου, τοῦ ταπεινώσαντος ἑαυτόν, μέχρι τοῦ διὰ σταυροῦ θανάτου, διὰ σε, μαθοῦσα ψυχή μου, τὴν ἐξ ἐπάρσεως ταπείνωσιν, καὶ τὴν ἐκ ταπεινώσεως ὕψωσιν, ἐπ᾿ ἀρεταῖς μὴ ἐπαίρου, μηδὲ σαυτὴν δικαίαν ὑποπτεύσασα, τὸν πλησίον κατάκρινε, ὡς ὁ μεγάλαυχος φαρισαῖος, ἀλλὰ τῶν ἁμαρτημάτων μνημονεύουσα μόνον, ὡς ὁ τελώνης βόησον: Ὁ Θεός, ἱλάσθητί μοι τῷ ἁμαρτωλῷ» (Εσπερινός της Πέμπτης).
Με την ταπείνωσή Του ο Κύριος μας εχάραξε την μοναδική οδό της ταπεινώσεως: «Ἀρίστην ὁδὸν ὑψώσεως Χριστέ, τὴν ταπείνωσιν ἔδειξας, σεαυτὸν κενώσας καὶ μορφὴν δούλου λαβών, τοῦ φαρισαίου τὴν μεγάλαυχον εὐχὴν μὴ προσιέμενος, τοῦ δὲ τελώνου τὸν συντετριμμένον στεναγμόν, ὡς ἱερεῖον ἄμωμον, ἐν τοῖς ὑψίστοις προσδεχόμενος».
Η Κυριακή της Σταυροπροσκυνήσεως με την αναφορά της στις δύο ευαγγελικές παραβολές, του Ασώτου Υιού και του Τελώνου, έχει ένα βαθύ πνευματικό νόημα. Ο Σταυρός από το ένα μέρος είναι σημείο της ανεκφράστου ευσπλαγχνίας και απείρου αγάπης του Θεού. «Οὕτω γὰρ ἠγάπησεν ὁ Θεὸς τὸν κόσμον, ὥστε τὸν Υἱὸν Αὐτοῦ τὸν μονογενῆ ἔδωκεν…» (Ιωάν. 3, 16). Ενώ από το άλλο μέρος είναι το σημείο της απεράντου ταπεινώσεως του Κυρίου, ο οποίος «ἐταπείνωσεν ἑαυτὸν γενόμενος ὑπήκοος μέχρι θανάτου, θανάτου δὲ σταυροῦ» (Φιλιπ. 2, 8).
Αυτά μας διδάσκει ο Σωτήρ μ’ αυτές τις δύο παραβολές. Μας το φανέρωσε τελειότερα με τον σταυρικό του θάνατο. Ταπείνωσις και αγάπη είναι το πλήρωμα της πνευματικής τελειότητος. Αυτές τις αρετές τις ζητάμε με τόση επιμονή, καθ’ όλη την διάρκεια της Νηστείας, με την προσευχή του οσίου Εφραίμ. Το αυτό μας αποκαλύπτει ο Κύριος με το μυστήριο του Σταυρού Του, το οποίον τιμούμε στο μέσον της Αγίας Τεσσαρακοστής.
Η τετάρτη Κυριακή θέτει ενώπιόν μας, ωσάν μία ζωντανή εικόνα, όλες τις αρετές του μεγάλου πατρός και διδασκάλου της μετανοίας, του αγίου Ιωάννου του συγγραφέως του βιβλίου που λέγεται Κλίμαξ. Η ζωή του ήτο ζωή μυστική, ταπεινή και φλογισμένη από τον θείο έρωτα. Δεκατέσσερα χρόνια έζησε στην ησυχία, συνεχώς πυρακτούμενος από τον ένθεο ζήλο και την φλόγα της θείας αγάπης.
Όλη η βιοτή του ήτο μία αφιέρωσις στην αδιάκοπη προσευχή και την πύρινη αγάπη του Θεού. Γι’ αυτό έγινε πρότυπο πάσης αρετής και εμπειρίας ιατρός των αρρωστημένων ψυχών μας. Με την ταπεινωτική του σοφία, διότι το Άγιο Πνεύμα ωμιλούσε δια του στόματός του, ανεδείχθη απλανής αστήρ φωτίζων τα πέρατα του κόσμου. (Βλέπε Κοντάκιον του Αγίου).
Τον πλούτο αυτής της σοφίας του συγκέντρωσε στο πνευματικό του θησαυροφυλάκιο, που ονομάζεται «Κλίμαξ του παραδείσου», την οποία προσέφερε ως το τιμιώτατο δώρο στον ορθόδοξο μοναχισμό.
Αποτελείται από 30 βαθμίδες (σκαλιά), όσα ήσαν και τα χρόνια της ταπεινἤς ζωής του Κυρίου μας, και μας ανεβάζει από σκαλί σε σκαλί, από τα επίγεια στα ουράνια. Φυγή εκ του κόσμου, δηλαδή απάρνησις περιουσιών, συγγενών, του ιδίου του εαυτού μας, υποταγή σ’ έναν έμπειρο διδάσκαλο, μετάνοια μετά δακρύων, μνήμη θανάτου, σιωπή, απροσπάθεια και άρνησις κάθε ανθρωπίνης φροντίδος, όλα αυτά μας βοηθούν να ξεριζώσουμε τα πάθη από την καρδιά μας, όπως γαστριμαργία, φιλαργυρία, υπερηφάνεια, ακηδία και τα λοιπά πάθη, και μας ανεβάζουν ψηλά για την απόκτηση των πνευματικών αρετών, όπως είναι η πραότης, αγνεία, ακτημοσύνη, αγρυπνία, ταπείνωσις, εγρήγορσις, προσευχή, ησυχία, απάθεια και οι τρεις μεγάλες θεολογικές αρετές: πίστις, ελπίς και αγάπη.
Αφού ο ίδιος ανέβηκε προηγουμένως τις βαθμίδες αυτής της κλίμακος και έφθασε στην κορυφή της, παρακινεί και εμάς λέγοντας: Ανεβείτε, αδελφοί, ανεβείτε αναβάσεις πνευματικές, ενθυμούμενοι τον Προφήτη που λέγει: «Δεῦτε ἀναβῶμεν εἰς τὸ ὄρος Κυρίου καὶ εἰς οἶκον Θεοῦ ἡμῶν» (Ησ. 2, 3).
Η μυστική-ουσιαστική διδασκαλία της Κλίμακος είναι η εξής: Όπως ο αναβάτης ανεβαίνει την κλίμακα από σκαλί σε σκαλί, έτσι ακριβώς και η πνευματική πρόοδος δεν επιτυγχάνεται με μαγικό τρόπο, αλλά με σύνεση σε μια συγκεκριμένη και αδιάκοπη αλληλοδιαδοχή καλών έργων, κατά την διάρκεια ολοκλήρου της ζωής μας και υπό την καθοδήγηση ενός δοκιμασμένου πνευματικού διδασκάλου.
Το βιβλίο «Κλίμαξ» του οσίου Ιωάννου, γεμάτο από θεία σοφία, είναι σπουδαίος οδηγός για τους αναχωρούντας εκ του κόσμου και για όσους θέλουν να πλουτισθούν με αληθινά βιώματα εν Χριστώ ζωής.
Καθ’ όλο το μήκος αυτής της σκάλας βλέπουμε σαν σε καθρέπτη τα σατανικά όπλα των αμαρτιών, την αλληλοδιαδοχή των αρετών και των παθών, για να μάθουμε την επιστήμη της θεογνωσίας και απαθείας, την απόκτηση των αρετών, που είναι η καρποφορία στην ζωή του μοναχού, ο οποίος ξεκινά με θεμέλιο την υπακοή και φθάνει στο ύψος του πληρώματος της θείας αγάπης.
Οι λόγοι της «Κλίμακος» είναι γεμάτοι από μυστικά νοήματα, απλά και βαθειά, αληθινά συνθήματα της πνευματικής ζωής.
«Ο μοναχός είναι βάθος ταπεινώσεως», «είναι βία φύσεως διηνεκής», είναι αειλαμπές φως των οφθαλμών της καρδίας».
Η ταπείνωσις είναι ο μεγάλος πλούτος του μοναχού, ο οίκος της ευτυχίας, στον οποίο δεν ημπορούν να πλησιάσουν οι νοητοί εχθροί. Ταπείνωσις και αγάπη είναι η αγιασμένη δυάς των αρετών. Η αγάπη εξυψώνει, ενώ η ταπείνωσις σκεπάζει και φυλάγει να μη πέσουν αυτοί που ανεβαίνουν ψηλά.
Η σπουδαιότερη απασχόλησις του μοναχού είναι η νήψις και η προσευχή. Ησυχαστής είναι αυτός που λέγει ότι «εγώ κοιμάμαι και η καρδία μου αγρυπνεί» (πρβλ. Ψαλμ. 5, 2). Η προσευχή είναι το μέσον γνώσεως του εαυτού μας, «καθρέπτης του μοναχού», «πλούτος του μοναχού», αδαμάντινο και ανεκτίμητο στεφάνι του μοναχού», σημείο της αγάπης του Θεού. Εάν θέλει να γνωρίσει γρήγορα ο μοναχός την ωφέλεια της προσευχής, ας ενώσει την μνήμη του ονόματος του Ιησού με την αναπνοή του.
Κάθε πνευματική πάλη του μοναχού γίνεται εναντίον των παθών και για την απόκτηση των αρετών. Ας προσέξουμε τα παρακάτω αποφθέγματα:
– Η ιατρεία της παρρησίας αγοράζεται με τον χρυσό της ταπεινώσεως.
– Όποιος απέκτησε την μνήμη του θανάτου δεν αμαρτάνει ποτέ.
– Υπακοή σημαίνει τάφος του προσωπικού θελήματος.
– Ο οκνηρός μοναχός είναι βασιλεύς του κόσμου της αμαρτίας.
– Ο αλαζόνας μοναχός δεν έχει ανάγκη από δαίμονες, διότι ο ίδιος έγινε δαίμονας του εαυτού του.
Η σωματική άσκησις έχει μεγάλη δύναμη κατά των δαιμόνων, διότι η αποξηραμένη λάσπη δεν προσελκύει πλέον τους χοίρους, ούτε και το μαραμένο από την άσκηση σώμα αναπαύει πλέον τους δαίμονες.
Η μεγαλύτερη φροντίδα του μοναχού είναι να λυτρωθεί από την αναισθησία, η οποία είναι «θάνατος της ψυχής προ του θανάτου σου σώματος». Ταυτόχρονα ν’ αγωνισθεί για την απάθεια, η οποία είναι «η ανάστασις της ψυχής προ της αναστάσεως του σώματος». Το τιμιώτερο στολίδι του είναι η αγία παρθενία και αγνεία. Αυτός που την επέτυχε, απέθανε και ανέστη και ζει από εδώ την αφθαρσία του μέλλοντος αιώνος.
Λόγω της ανεκτιμήτου αξίας που έχει το βιβλίο αυτό του Οσίου, διαβάζεται στις ιερές Ακολουθίες κατά την διάρκεια της Νηστείας και είναι ένα από τα κορυφαία και λαοφιλέστερα βιβλία του ορθοδόξου μοναχισμού. Ο συγγραφεύς του, όσιος Ιωάννης, κατέχει πρωτεύουσα θέση ανάμεσα στους μεγάλους διδασκάλους και Πατέρες της Εκκλησίας.
Η μνήμη του τιμάται μέσα στην περίοδο της Νηστείας και είναι ευκαιρία για όλους μας να ακούσωμε τα ασκητικά του παλαίσματα για τον προσωπικό μας αγώνα.
«Ὅσιε πάτερ τῆς φωνῆς τοῦ Εὐαγγελίου ἀκούσας, τὸν κόσμον κατέλιπες, τὸν πλοῦτον καὶ τὴν δόξαν εἰς οὐδὲν λογισάμενος. Ὅθεν ἐβόας: Ἀγαπήσατε τὸν Θεὸν καὶ εὑρήσετε χάριν αἰώνιον. Μηδὲν προτιμήσατε τῆς ἀγάπης αὐτοῦ, ἵνα ὅταν ἔλθῃ ἐν τῇ δόξῃ αὐτοῦ, εὑρήσητε ἀνάπαυσιν μετὰ πάντων τῶν ἁγίων, ὧν ταῖς ἱκεσίαις, Χριστέ, φύλαξον καὶ σῶσον τὰς ψυχὰς ἡμῶν».
Γέροντας Πετρώνιος Τανάσε, Οι Πύλες της Μετανοίας – Στοχασμοί στο Τριώδιο, Ορθόδοξος Κυψέλη, Θεσσαλονίκη, 2003.
