Ο
Μέγας Βασίλειος και ο αι-Βασίλης
δι’ ου θεοπρεπώς εδογμάτισας,
τήν φύσιν των όντων ετράνωσας,
τά των ανθρώπων ήθη
κατεκόσμησας, Βασίλειον ιεράτευμα,
πάτερ όσιε, πρέσβευε Χριστώ
τω Θεώ, σωθήναι τα ψυχάς ημών» .
1. Η
προσωπικότητα του Μ. Βασιλείου
Ένας
μεγάλος Πατέρας της Εκκλησίας, υπήρξε ο Μ. Βασίλειος, αγαπητοί Χριστιανοί, αλλά
και ένας οικουμενικός διδάσκαλος. Γι’ αυτό σε τρία σημεία της προσωπικότητας
του, θα σταθούμε σήμερα μέρα της γιορτής του μέσα από το απολυτίκιο του.
« Δι’ ου θεοπρεπώς
εδογμάτισας»
Ο
Μ. Βασίλειος έζησε ως επίσκοπος σε μια πολύ δύσκολη περίοδο της Εκκλησιαστικής
ιστορίας. Είναι η περίοδος μεταξύ της Α´
Οικουμενικής Συνόδου, που έγινε στην Νίκαια της Βιθυνίας το 325 μ.Χ., και της Β´ Οικουμενικής Συνόδου, που έγινε το 381 μ.Χ. Και
ο Μ. Βασίλειος αντιμετώπισε όλα τα θεολογικά ζητήματα της εποχής εκείνης με
σοφία, διάκριση, σύνεση και ενώ εκοιμήθη σε ηλικία 49 ετών δύο χρόνια –το 379–
πριν συνέλθει η Β´ Οικουμενική
Σύνοδος, εν τούτοις είχε προετοιμάσει όλο το θεολογικό έδαφος πάνω στο οποίο
στηρίχθηκε η Σύνοδος αυτή.
Δογμάτισε
για τον Τριαδικό Θεό και για την αντιμετώπιση των αιρέσεων που εμφανίσθηκαν και
οι οποίες με τον τρόπο τους καταργούσαν τη Θεότητα του Χριστού και του Αγίου
Πνεύματος.
« Την φύσιν των όντων ετράνωσας» .
Σπούδασε
στην Αθήνα την αρχαία ελληνική φιλοσοφία, αλλά και όλες τις επιστήμες της εποχής
του. Κατά την μαρτυρία του αγίου Γρηγορίου του Θεολόγου, που ήταν προσωπικός
του φίλος και συμμαθητής του στην Αθήνα, έμαθε εννέα επιστήμες. Αν διαβάσει
κανείς την « εξαήμερό» του, δηλαδή την ερμηνεία που κάνει στην δημιουργία του
κόσμου σε έξι ημέρες, θα διαπιστώσει ότι μέσα στο βιβλίο αυτό κατόρθωσε να
συγκεντρώσει όλες τις επιστημονικές γνώσεις της εποχής του για τον κόσμο και
την δημιουργία του.
« Τα των ανθρώπων ήθη
κατεκόσμησας»
Όμως
ο Μ. Βασίλειος δεν ήταν ένας θεωρητικός Θεολόγος και επιστήμονας, αλλά και
μεγάλος μεταρρυθμιστής. Ενδιαφερόταν για τους δούλους, τους πτωχούς, για την
ελάφρυνση της φορολογίας του λαού, για τις αδικίες που υφίσταντο διάφοροι
άνθρωποι, διοργάνωσε την φιλανθρωπία. Είναι ο θεμελιωτής των φιλανθρωπικών
ιδρυμάτων. Μέχρι τότε το Κράτος δεν είχε αναπτύξει την κοινωνική πρόνοια. Ο Μ.
Βασίλειος εμφορούμενος από τις Χριστιανικές του αρχές ανέπτυξε σε μεγάλο βαθμό
την φιλανθρωπία. Είναι γνωστή στην ιστορία η « Βασιλειάδα» του.
Πρόκειται
για μια καινούρια πόλη. Μέσα στην « Βασιλειάδα» υπήρχε μεγαλοπρεπής καθεδρικός
Ναός, οικήματα γύρω από το Ναό, ξενώνας για την φιλοξενία των ξένων και των
περαστικών από την πόλη, νοσοκομείο για την θεραπεία των ασθενών με το αναγκαίο
προσωπικό από ιατρούς, νοσοκόμους, οδηγούς, υποζύγια, οίκους για στέγαση των απαραιτήτων
εργαστηρίων και τεχνητών. Υπάρχει πληροφορία που διασώζεται από τον άγιο
Γρηγόριο τον Θεολόγο ότι τους λεπρούς, οι οποίοι την εποχή εκείνη ήταν
απόβλητοι από την κοινωνία, τους φρόντιζε ο ίδιος.
Το
σπουδαιότερο είναι ότι ο Μ. Βασίλειος έκανε όλο αυτό το έργο της φιλανθρωπίας,
δείχνοντας το προσωπικό του παράδειγμα, αφού καίτοι ήταν εύπορος έδωσε όλη την
περιουσία του σε όσους είχαν ανάγκη και μάλιστα όταν πέθανε είχε ως μόνα
περιουσιακά στοιχεία ένα τρίχινο ράσο και λίγα βιβλία. Αλλά η αγάπη του ήταν
τέτοια, ώστε στην κηδεία του, από τον συνωστισμό του κόσμου, πέθαναν και
άνθρωποι.
Η
κοινωνική προσφορά του Μ. Βασιλείου σε συνδυασμό με την αγάπη του, την εξυπνάδα
του και τις θαυματουργικές του επεμβάσεις φαίνεται και στο περιστατικό σύμφωνα
με το οποίο υπάρχει η παράδοση της Βασιλόπιττας. Σύμφωνα με αυτήν « όταν ο
άγιος Βασίλειος ήταν Επίσκοπος στην Καισάρεια, ο τότε Έπαρχος της Καππαδοκίας
πήγε με σκληρές διαθέσεις να εισπράξει φόρους. Οι κάτοικοι φοβισμένοι εζήτησαν
την προστασία του ποιμενάρχη τους. –"Σάς προτρέπω ευθύς, τους είπε
εκείνος, να μου φέρει έκαστος ό,τι πολύτιμο έχει . Μάζεψαν πολλά δώρα, και
βγήκαν μαζί με τον Δεσπότη τους οι Καισαρείς να προϋπαντήσουν τον Έπαρχο. Ήταν
όμως τέτοια η εμφάνιση και η πειθώ του Μ. Βασιλείου, που ο Έπαρχος καταπραΰνθηκε,
χωρίς να θελήσει να πάρει τα δώρα. Γύρισαν πίσω χαρούμενοι, κι ο άγιος
Βασίλειος πήρε να τους ξαναδώσει τα τιμαλφή. Ο χωρισμός όμως ήτο δυσχερής,
διότι πολλά όμοια είχαν προσφέρει, δακτυλίδια δηλαδή, νομίσματα κλπ. Ο
Βασίλειος τότε σκέφθηκε ένα θαυματουργό τρόπο: Διέταξε να κατασκευασθούν την
εσπέρα του Σαββάτου πλακούντια (δηλ. μικρές πίτες) και εντός ενός εκάστου έβαλε
ανά ένα αντικείμενο, την δε επομένη έδωσε ανά ένα σε ένα έκαστο Χριστιανό.
Οποίο όμως θαύμα! Μέσα σε κάθε πλακούντιο βρήκε έκαστος ό,τι είχε προσφέρει!
Από τότε, λέγει η παράδοση, κάθε στη γιορτή του αγ. Βασιλείου κάνουμε κι εμείς
πίτες και βάζουμε μέσα νομίσματα» .
Μα
ο Μ. Βασίλειος υπήρξε μεγάλη προσωπικότητα που δεν εξαντλείται στα λίγα που
αναφέραμε πιο πάνω.
2. Η μορφή
του αι-Βασίλη
Ενώ
όμως η Εκκλησία, τιμά σε μεγάλο βαθμό την μεγάλη προσωπικότητα του Μ.
Βασιλείου, εν τούτοις η λαϊκή παράδοση και κυρίως η δυτική –ευρωπαϊκή και
αμερικανική– νοοτροπία μετέτρεψε το Μέγα Βασίλειο σε αι-Βασίλη, με πολλές
παραλλαγές.
Ο
καθηγητής της Λαογραφίας Δημήτρης Λουκάτος μας γράφει ότι ο δικός μας άγιος
Βασίλης « ήταν ένας καθαρά πρωτοχρονιάτικος άγιος, κάτι ανάμεσα στον πραγματικό
Ιεράρχη της Καισαρείας και σ’ ένα πρόσωπο συμβολικό του Ελληνισμού, που
ξεκινούσε από τα βάθη της ελληνικής Ασίας, κι έφτανε την ίδια μέρα σ’ όλα τα
πλάτη, από τον Πόντο ως την Επτάνησο κι από την Ήπειρο ώς την Κύπρο. Ξεκινούσε
σαν μεσαιωνικός πεζοπόρος, αμέσως ύστερ’ από τα Χριστούγεννα, με το ραβδί στο
χέρι, και περνούσε απ’ τους διάφορους τόπους, καλόβολος πάντα και κουβεντιαστής
με όσους συναντούσε» … « Δεν κρατούσε κοφίνι στην πλάτη του ούτε σακκί
φορτωμένο με δώρα. Εκείνο που έφερνε στους ανθρώπους ήταν περισσότερο
συμβολικό: η καλή τύχη ιδιαίτερα κι η ιερατική ευλογία του. Γενικά στην δική
μας παράδοση ο αι-Βασίλης ήταν « μικρασιάτης, μελαχρινός, αδύνατος, γελαστός,
με μαύρα γένια και καμαρωτά φρύδια. Ντυμένος σαν βυζαντινός πεζοπόρος, με
σκουφί και πέδιλα, στο χέρι του κρατούσε ένα ραβδί» (Σπύρος Δημητρέλης).
Η
πατρίδα του ανατολικού αι-Βασίλη είναι η Μικρά Ασία, και είναι γραμματισμένος,
κατάγεται από την Καισάρεια και « βαστάει κόλλα και χαρτί, χαρτί και καλαμάρι»
και προσφέρει ως δώρο « τη σταθερή και διαχρονική χαρά της γνώσης» .
Στην
Δύση δημιουργήθηκε ένας άλλος τύπος αι-Βασίλη που έκοψε εντελώς κάθε σχέση με
την πραγματικότητα.
Είναι
ο αι-Βασίλης του Τόμας Νάστ που δείχνει το όνειρο της αμερικανικής
παγκοσμιοποιημένης κοινωνίας. Της κοινωνίας που στηρίζεται στην ευημερία, την
ευδαιμονία, την καλοπέραση, την αγαθοσύνη και την μακροημέρευση του ανθρώπου. Είναι
η προσωποποίηση του υλισμού. Στις αρχές του αιώνα μας ο αι-Βασίλης άλλαξε κάπως
μορφή, και έγινε όπως ακριβώς τον γνωρίζουμε σήμερα. Σε αυτό συνετέλεσε η
Κόκα-Κόλα. « Κι αν ήταν ο σκιτσογράφος Τόμας Νάστ που τον φαντάστηκε πρώτος,
περίπου όπως είναι σήμερα, η Κόκα-Κόλα αποτέλεσε την αφορμή για να γίνει η
μορφή του τόσο δημοφιλής.
Η
παράδοση σύμφωνα με την οποία ο αι-Βασίλης περνά μέσα από καμινάδες για να δώση
δώρα στα παιδιά προέρχεται από το ποίημα του Κλέμεντ Μούρ ο οποίος « δανείστηκε
την ιδέα της καμινάδας, μαζί με την ιδέα του έλκηθρου και των οκτώ ελαφιών που
το σέρνουν, από ένα φινλανδικό παραμύθι» .
Επομένως
ο αι-Βασίλης της Μικράς Ασίας που είναι εγγράμματος και δίδει ως δώρο την
γνώση, μετατρέπεται στον Σάντα Κλάους που δίδει « την εφήμερη ηδονή της
κατανάλωσης». Δεν είναι ένα πρόσωπο με τα υπαρξιακά του ερωτήματα και τις
αγωνίες, με την ασκητική του διάσταση, αλλά διακρίνεται για την « προτεταμένη
κοιλιά, τα ροδοκόκκινα μάγουλα» και είναι η εικόνα της « καλοπέρασης και της
αισιοδοξίας» .
Αγαπητοί
μου,
Η
πορεία του ανθρώπου από τον Μ. Βασίλειο της Ορθοδόξου Παραδόσεως στον αι-Βασίλη
αγγλοσαξωνικού τύπου δείχνει την υποβάθμιση του πολιτισμού, την πορεία από την
οντολογία στον ευδαιμονισμό, τον ωφελιμισμό και την χρησιμοθηρία. Εάν η πορεία
από τον Μ. Βασίλειο στον αι-Βασίλη δείχνει την επιπεδοποίηση του ανθρώπου, αλλά
και την υποβάθμισή του, η αντίστροφη πορεία από τον αι-Βασίλη του
καταναλωτισμού και του ευδαιμονισμού στον Μ. Βασίλειο της Εκκλησίας δείχνει την
αναβάθμιση του ανθρώπου, την ανύψωσή του, την πορεία του δηλαδή από το πράγμα
στην υπόσταση, από το άτομο στο πρόσωπο. Αυτό είναι το νόημα των εορτών. Αυτό
ας ευχηθούμε για εαυτούς και αλλήλους τον νέο χρόνο.